Helsinki i Tallinn ze Sztuką

Od jakiegoś czasu myśleliśmy o wyjeździe do Rygi, Tallinna i Helsinek w ramach naszego cyklu „Stolice Europy”. Ale na początku 2024 r. pojawiła się informacja, że biuro „Wyprawy ze Sztuką”, z którym mieliśmy już okazję podróżować, planuje wyjazd do Helsinek i Tallinna. Trochę trwało zanim plany te przekształciły się w konkretną ofertę, ale w końcu doczekaliśmy się. I tak 14 Sierpnia 2024 roku wystartowaliśmy z Okęcia do Helsinek. Dodatkowym dopingiem dla nas była możliwość spotkania z Beatą i Kazikiem – towarzyszami wspólnych wypraw, z którymi nie widzieliśmy się już kilka lat.

Lot do Helsinek i przejazd do fajnego hotelu Presidentti w centrum miasta minęły szybko. Grupę prowadzili znani nam z poprzednich wyjazdów Monika Wałkowska, z którą spotkaliśmy się w Helsinkach i Przemek Głowacki, który przyleciał z nami z Warszawy. Po zakwaterowaniu w hotelu ruszyliśmy na spacer po mieście prowadzeni przez lokalnego przewodnika – był nim Emil - pięknie mówiący po polsku, z pochodzenia Irakijczyk ożeniony z Polką i mieszkający od lat w Helsinkach. Przeszliśmy przez plac Kamppi obok muzeum Amos Rex i dalej wzdłuż muzeum sztuki nowoczesnej Kiasma w kierunku zabytkowego dworca kolejowego ze słynnymi rzeźbami przy wejściu głównym. Budynek został oddany do użytku w 1919 roku i uważany jest za szczytowe dzieło jego projektanta, fińskiego architekta Eliela Saarinena. Głównego wejścia strzeże czterech granitowych gigantów trzymających w dłoniach okrągłe lampy. 

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie ¹⁾

Dalej Emil poprowadził nas głównym helsińskim deptakiem – ulicą Esplanadi – w kierunku portu promowego i miejskiego ratusza. Nie obeszło się też bez klimatów iście Helsińskich. Podeszliśmy pod dom Tove M. Jansson znanej fińskiej szwedzkojęzycznej pisarki, malarki oraz ilustratorki i rysowniczki komiksów znanej głównie z książek o Muminkach.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie ¹⁾

Stamtąd poszliśmy na plac Senacki aby zobaczyć helsińską katedrę. Katedra jest zbudowana w stylu klasycystycznym. Jej budowę finansował Car Rosji Mikołaj I. Wzorem dla budowniczych była katedra św. Izaaka w Petersburgu. Na placu pełnym turystów trwały przygotowania do wielkiej fiesty, która miała się odbyć z okazji obchodzonego także w Finlandii święta Matki Boskiej Zielnej.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie ¹⁾

Z tej też okazji Emil chciał nam pokazać prawosławne święcenie wody, które przypadało akurat w tym dniu. Poszliśmy więc do Soboru Uspieńskiego, głównej świątyni Fińskiego Kościoła Prawosławnego. Ta położona na wzgórzu świątynia z czerwonej cegły ze złoconymi kopułami została zbudowana w 1868 roku. Jest podobno największą świątynią prawosławną w północnej i zachodniej Europie. Ze świątyni rusza co roku procesja aby poświęcić wodę, źródło życia.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie ¹⁾

Po procesji poszliśmy na zasłużony lunch a następnie pożegnaliśmy się z Emilem i odwiedziliśmy pierwsze nasze muzeum w Helsinkach – Muzeum Sztuki Sinebrychoff. Rodzina Sinebrychoffów pochodzi z targowego miasteczka z okolic Moskwy. Pod koniec XVIII wieku Peter Sinebrychoff osiedlił się w Finlandii, a z czasem rodzina dorobiła się fortuny, głównie na warzeniu piwa. W 1848 roku Mikołaj Sinebrychoff zbudował w dużym ogrodzie obok browaru okazały dom, w którym dziś mieści się muzeum. Sztukę zaczęli kolekcjonować Paul i Fanny Sinebrychoff w latach 90-tych XIX wieku. W 1921 roku przekazali go w darze państwu fińskiemu. Obecnie muzeum posiada największą i najcenniejszą kolekcję starej sztuki europejskiej w Finlandii. Perełki kolekcji to obrazy Giovanniego Tiepolo, Lucasa Cranacha, Rembrandta van Rijn.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie ¹⁾

Po zwiedzaniu muzeum Sinebrychoff odwiedziliśmy jeszcze muzeum designu i muzeum architektury, ale nie zrobiły one na nas spodziewanego wrażenia. Wróciliśmy do hotelu na zasłużony odpoczynek po długim i pełnym wrażeń dniu.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie ¹⁾

Następnego dnia po śniadaniu mieliśmy zaplanowane zwiedzanie słynnego Kościoła w Skale. Najpierw poszliśmy spacerem w kierunku placu Kansalaistori, przy którym stoi Eduskunta – budynek parlamentu Finlandii a po drugiej stronie placu znajduje się słynna biblioteka.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie ¹⁾

Po krótkim spacerze dotarliśmy do Kościoła w Skale – Temppeliaukio Kirkko. Projekt kościoła jest dziełem braci Timo i Tuomo Sumalainen, którzy w 1961 roku wygrali konkurs. Budowa trwała zaledwie rok, ale jej przygotowanie aż 9 lat. Kościół otwarto oficjalnie w 1969 roku. Świątynię zbudowano wewnątrz granitowych skał na szczycie niewielkiego wzgórza. Na zewnątrz widoczna jest jedynie miedziana kopuła wystająca sponad skalnych bloków. Wnętrze kościoła jest owalne, ściany są naturalnymi skałami. Sklepienie to ogromny dysk wykonany z miedzi. Wnętrze kościoła oświetlane jest światłem naturalnym wpadającym przez 180 szklanych paneli umieszczonych w kopule. Obecnie jest jedną z najważniejszych atrakcji turystycznych Helsinek. Ma świetną akustykę i często odbywają się w nim różne koncerty. Trzeba przyznać, że to niezwykłe połączenie nowoczesnej architektury i surowej przyrody robi wielkie wrażenie.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie ¹⁾

Kolejnym punktem naszego programu była wizyta w Muzeum Didrichsen. Muzeum znajduje się na wyspie Kuusisaari i zostało założone przez Marie-Louise i Gunnara Didrichsena. Budynek został zbudowany w latach 1958-1967 przez fińskiego architekta Viljo Revella. Początkowo założyciele gromadzili tradycyjną sztukę fińską ale z czasem rozszerzyli swoje zainteresowania o modernizm. Willa jest pięknie położona, w lesie na wysokim brzegu morza. Przy wejściowej alejce stoi rzeźba Henry Moore’a, z którym Revell znał się osobiście. W czasie naszej wizyty muzeum pełniło też rolę Ambasady EGS. EGS to urodzony w 1974 roku w Finlandii artysta, który jest dla kultury grafitti tym czym Andy Warhol był dla pop-artu. Jest najbardziej cenionym artystą grafitti w Finlandii a jego prace można zobaczyć w ponad 50 krajach. Niedawno rozszerzył swój repertuar o rzeźbę i szkło dmuchane.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie ¹⁾

Kolejnym celem naszej wyprawy była Willa Gyllenberg, ale okazała się zamknięta. W tej sytuacji część grupy zdecydowała się na wycieczkę do twierdzy Suomenlinna. Suomenlinna została zbudowana przez Szwedów w 1757 w okolicach Helsinek na sześciu wyspach. Potem przejęli ją Rosjanie, a po 1917 roku trafiła w ręce Finów. Ze względu na potężne umocnienia nazywana była „Gibraltarem Północy”. Obecnie jest wpisana na listę dziedzictwa UNESCO i mieści głównie muzea i tereny spacerowe. Mieliśmy za mało czasu na muzea więc tylko przespacerowaliśmy się po terenach twierdzy.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie ¹⁾

Po powrocie do miasta ruszyliśmy na zwiedzanie Muzeum Sztuki Współczesnej ‘Kiasma’. Muzeum mieści się w samym sercu Helsinek, w nowoczesnym budynku zaprojektowanym przez amerykańskiego architekta Stevena Holla. Swoim kształtem budynek nawiązuje do Zatoki Töölo. Kolekcje w Kiasma obejmują około dziewięciu tysięcy dzieł sztuki współczesnej, głównie fińskiej i skandynawskiej a także z krajów nadbałtyckich i Rosji.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie ¹⁾

Kolejnym naszym celem było muzeum Amos Rex. Amos Rex – to skrócona nazwa pochodząca od Amos Anderson Art Museum, muzeum sztuki nowoczesnej im. Amosa Andersona, znanego fińskiego filantropa, inicjatora powstania tej placówki. Projekt architektoniczny muzeum autorstwa pracowni JKMM – to wyraz szacunku dla modernistycznego charakteru dzielnicy, w której muzeum się znajduje. Muzeum powstało na pustej działce na tyłach pochodzącego z lat 30, przeszklonego, pawilonowego budynku. Modernistyczny obiekt architektoniczny stał się wejściem na teren muzeum, którego większą część ukryto pod ziemią. Okna doświetlające wnętrze są w postaci nieregularnych, organicznych tub wystających ponad plac pod którym mieści się muzeum. Można po nich chodzić, siadać – są atrakcją samą w sobie, kreując ciekawą przestrzeń placu. Dodatkową atrakcją były cztery lśniące zielone postacie – Giganci z Moss - jedno z największych dzieł fińskiego rzeźbiarza Kima Simonssona, które zostały umiejscowione na placu w ramach czasowej wystawy.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie

W Amos Rex znajdują się zbiory sztuki fińskiej XIX i XX wieku z kolekcji Amosa Andersona, kolekcji Sigurda Frosterusa i wiele innych.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie

Kolejnego poranka mieliśmy zaplanowane zwiedzanie domu i studia najsłynniejszego fińskiego architekta Alvara Aalto. Obydwa obiekty mieszczą się w niewielkiej odległości od siebie w dzielnicy Tiilimäki. Zwiedzanie odbywa się w małych grupach więc musieliśmy się podzielić. My na początek zwiedzaliśmy Studio Aalto. Jest to dom, który Aalto zaprojektował w latach 1955-56 jako pracownię dla swojego biura architektonicznego, które ze względu na dużą liczbę zleceń mocno się powiększało. Nie jest to typowy budynek biurowy – bo podobno Aalto powiedział, że „sztuka architektoniczna nie może być tworzona w środowisku przypominającym biuro”. Fasada jest zbudowana w prostym stylu, z białej, lekko otynkowanej cegły. Zamknięta bryła budynku ukrywa ogród w kształcie amfiteatru na wewnętrznym dziedzińcu. We wnętrzach można obejrzeć przestrzeń roboczą biura, biurka z przyrządami kreślarskimi, modele budynków. Wszystko w charakterystycznym dla Aalto prostym i funkcjonalnym stylu.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie

Po odwiedzinach w Studio poszliśmy obejrzeć Willę Aalto, którą Alvar wraz z żoną Aino zaprojektowali i zbudowali dla siebie w roku 1936. Kiedy dom był w budowie podobno przechodnie zastanawiali się jaki to będzie kurnik bo dom różnił się od wszystkiego co dotychczas w okolicy zbudowano. Dom został zaprojektowany jako dom dla rodziny i pracownia architekta. Jest przytulnym i intymnym pomieszczeniem mieszkalnym, w którym zastosowano proste, uporządkowane materiały.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie

Kolejnym naszym celem było muzeum Akseli Gallen Kalleli, który był jednym z najsłynniejszych malarzy, twórców serii obrazów inspirowanych fińską epopeją narodową Kalevala. Muzeum znajduje się w Tarvaspää w Espoo. Jest to bajkowy zameczek, który był przeznaczony dla rodziny malarza oraz jako miejsce pracy twórczej. Odwiedziliśmy tam pracownię zachowaną w stanie niemal niezmienionym i wspięliśmy się na wieżę, z której artysta często obserwował przenoszone potem na płótno widoki.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie

Z muzeum Gallen-Kalleli pojechaliśmy do Espoo Museum of Modern Art (EMMA). Zostało ono otwarte w 2006 roku. Z powierzchnią wystawienniczą 5000 m2 jest największym muzeum w całej Finlandii. W trakcie naszej wizyty mieliśmy okazję zobaczyć czasową wystawę „An Order Apart” Moniki Sosnowski (naszej rodaczki), która tworzy rzeźby z materiałów budowlanych.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie

Zaciekawiła nas też wystawa amerykańskiej artystki Tschabalali Self pt „Around the Way”.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie

Duże wrażenie zrobiły na nas rzeźby Tapio Wirkkali z kolekcji Muoto (Forma),

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie ¹⁾

W muzeum oglądaliśmy też wiele ciekawych dzieł artystów skandynawskich takich jak Lars Gunnar Nordstroem, Leonhard Lapin, Ann Edholm i innych w ramach wystawy „Eksperymenty w Konkretyzmie”.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie ¹⁾

Na deser w tym dniu odwiedziliśmy obiekt, z którego Finowie są szczególnie dumni. Jest to „Oodi” – Helsinki Central Library zbudowana w 2018 roku kosztem 100 mln EUR jako element obchodów 100-lecia niepodległości Finlandii. W ciągu pierwszych czterech miesięcy po otwarciu odwiedziło ją ponad milion osób. Biblioteka została zaprojektowana przez studio ALA Architects. Obiekt inspirowany był otwartą księgą. Bryła budynku ma kształt zbliżony do prostopadłościanu, na szczycie którego powstała olbrzymia czytelnia. Naturalne materiały, nieregularna, obła bryła i olbrzymie przeszklenia dodają budynkowi sporo uroku. W budynku oprócz pomieszczeń typowych dla biblioteki zaprojektowano plac zabaw dla dzieci, studio muzyczne, warsztat, kawiarnię i miejsca spotkań. Zaplanowano trzy poziomy: aktywny parter, otwartą czytelnię na trzecim piętrze oraz pomieszczenia na drugim piętrze zapewniające dodatkowe usługi i udogodnienia.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie ¹⁾

To był bogaty we wrażenia dzień.

Ostatni dzień naszego pobytu w Helsinkach rozpoczęliśmy od odwiedzin w należącym do Fińskiej Galerii Narodowej „Ateneum Art Museum”. Muzeum posiada największe zbiory sztuki w Finlandii, obejmujące ponad 20 000 eksponatów. Znajdują się w nim obrazy, rzeźby, grafiki i rysunki od lat pięćdziesiątych XVIII wieku po dzieła artystów, którzy rozpoczęli karierę w latach pięćdziesiątych XX wieku. Obecny gmach muzeum projektu Theodora Höijera otwarty został w 1888 roku. Jego nazwa nawiązuje do imienia greckiej bogini mądrości Ateny. Front budynku zdobią tympanon z podobizną Ateny, kariatydy strzegące wejścia oraz popiersia Fidiasza, Bramante i Rafaela. Mieliśmy tam okazję obejrzeć czasową wystawę Eero Järnefelta „Portrayer of the true”. Jego obrazy prezentują różne aspekty krajobrazów i ludzi głównie z regionu Koli.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie ¹⁾

Poza tymi obrazami zobaczyliśmy też wiele dzieł Helene Schjerbeck, Alberta Edelfelta, Marcusa Collina i innych.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie ¹⁾

Po odwiedzinach w Ateneum postanowiliśmy skorzystać z przejażdżki autobusem Hop on Hop off, którą mieliśmy dostępną w ramach karty helsińskiej. Autobus objeżdża najciekawsze dzielnice i miejsca w Helsinkach, mieliśmy więc je okazję obejrzeć z trochę innej perspektywy.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie ¹⁾

Po przejażdżce postanowiliśmy jeszcze zobaczyć jedną z najpopularniejszych rzeźb w Helsinkach czyli pomnik Sibeliusa. Jan Sibelius uważany jest za twórcę narodowego stylu w muzyce fińskiej. Jego pomnik projektu Eili Hiltunen przypominający piszczałki organowe, wykonany jest ze spawanej stali, ma ponad 600 piszczałek i popiersie kompozytora po jednej stronie. Odsłonięto go w parku Sibeliusa w 1967 r.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie ¹⁾

Ostatnim punktem w naszym planie wizyty w Helsinkach było położone obok naszego hotelu Helsinki Art Museum (w skrócie HAM). Muzeum posiada bogatą kolekcję dzieł sztuki. Stale prezentuje freski Tove Jansson oraz kolekcję Leonarda i Katariny Backsbacka. Mieliśmy też okazję zobaczyć kilka dzieł Louise Bourgeois.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie

Po odwiedzinach w HAM i odebraniu bagaży z hotelu pojechaliśmy do przystani promowej i dalej promem do Tallinna. Obie stolice dzieli w linii prostej około 100 km, więc podróż promem nie trwała długo.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie ¹⁾

W Tallinnie był już wieczór więc pojechaliśmy na zasłużony odpoczynek w fajnym Nordic Hotel Forum.

Wizytę w Tallinnie rozpoczęliśmy od przejazdu tramwajem i spaceru do muzeum KUMU. Nazwa muzeum pochodzi od sylab estońskiej nazwy instytucji – Kunsti Museum. KUMU to główny budynek Muzeum Sztuki Estonii i największe oraz najbardziej reprezentatywne miejsce wystawowe w Estonii. Budynek muzeum położony w parku Kadriorg oddano do użytku w 2006 roku. Ma on 7 kondygnacji i powierzchnię wystawową ponad 5000 m2. Mieści trzy stałe ekspozycje sztuki estońskiej w podziale na okresy: od XVIII w do końca II wojny światowej; sztuki estońskiej od końca II wojny światowej do odzyskania niepodległości oraz sztuki estońskiej z lat dziewięćdziesiątych XX w. W ramach wystaw czasowych mieliśmy okazję zobaczyć dzieła Leonory Carrington, Jevgenija Zolotko oraz wystawę „Historia i Tajemnica: Sztuka Ameryki Łacińskiej i Europy.”

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie ¹⁾

Z KUMU poszliśmy spacerem w stronę muzeum Mikkel, po drodze oglądając przekształcony w muzeum Dom Cara Piotra I, oraz pałac prezydencki Prezydenta Estonii.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie

Muzeum Mikkel mieści się w dawnym budynku kuchennym Pałacu Kadriorg. W 1994 roku Johannes Mikkel przekazał swoją kolekcję, uznawaną za jedną z najbogatszych prywatnych kolekcji w Estonii, Muzeum Sztuki Estonii. Obrazy, grafiki, rzeźby, a przede wszystkim porcelana stanowią ważny dodatek do kolekcji Muzeum Sztuki Kadriorg.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie

Po drugiej stronie promenady stoi piękny pałac Kadriorg. Pałac został ufundowany przez cara Rosji Piotra I w 1718 roku. Pałac nazwano Kadriorg (po niemiecku Katharinenthal) na cześć jego żony Katarzyny I. Pałac zaprojektowany przez włoskiego architekta Nicolę Michettiego z jego wspaniałą główną salą jest jednym z najpiękniejszych przykładów architektury barokowej w Estonii i w całej Europie Północnej.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie ¹⁾

W Pałacu mieści się Muzeum Sztuki Kadriorg, w którym eksponowana jest kolekcja sztuki zachodnioeuropejskiej i rosyjskiej z XVI–XX wieku.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie ¹⁾

Z Parku Kadriorg wróciliśmy do Starego Miasta aby zwiedzić Niguliste Museum. Muzeum mieści się w kościele św. Mikołaja, zbudowanym w XIII wieku, i jest jednym z niewielu muzeów w północnej Europie, które znajdują się w dawnym budynku kościelnym, gdzie sztukę kościelną można podziwiać w jej historycznym kontekście. Prezentuje skarby sztuki kościelnej – późnośredniowieczne ołtarze, obrazy i rzeźby z Estonii i Europy.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie ¹⁾

Dodatkową atrakcją jest wjazd na platformę widokową na wieży skąd rozciąga się piękna panorama Tallinna

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie

Bardzo blisko kościoła Sw. Mikołaja jest kolejne muzeum – Adamson-Eric Museum. Adamson-Eric był jednym z najbardziej wszechstronnych estońskich artystów XX wieku. Znany przede wszystkim jako utalentowany malarz, artysta pracował w niemal wszystkich dziedzinach sztuki użytkowej. Stała wystawa w średniowiecznym domu kupca stanowi przegląd twórczości artysty.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie

Po odwiedzinach w muzeum ruszyliśmy z Beatą i Kazikiem na spacer po mieście. Zaczęliśmy oczywiście od rynku. Kilkanaście metrów od rynku natknęliśmy się na Muzeum Fotografii, gdzie obejrzeliśmy kolekcję starych aparatów fotograficznych oraz zdjęć nimi wykonanych.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie ¹⁾

 Po krótkim zwiedzaniu Muzeum Fotografii ruszyliśmy dalej na spacer urokliwymi uliczkami starego miasta.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie ¹⁾

Ostatni dzień naszej wyprawy rozpoczęliśmy od wizyty w Fotografiska – galerii satelitarnej słynnego sztokholmskiego muzeum fotografii. Galeria znajduje się w historycznej dzielnicy fabrycznej Telliskivi będącej obecnie centrum hipsterskim miasta. Na murach starych budynków królują ciekawe grafitti.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie ¹⁾

Sama galeria to miejsce gdzie spotykają się fotografia, sztuka i otwarty sposób myślenia. Obejrzeliśmy ciekawe wystawy dzieł takich sław jak Rinko Kawauchi, Kary H. Lasch czy Lori Nix i Kathleen Gerber.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie ¹⁾

Po odwiedzinach w muzeum ruszyliśmy na wzgórze Toompea aby zwiedzić luterańską katedrę Najśw. Maryi Panny. To najstarszy kościół Tallina, założony jeszcze przez Duńczyków w XIII wieku. Obecna świątynia w swojej formie sięga XV wieku a wystrój kościoła to głównie XVII i XVIII wiek. Jak na kościół luterański przystało nie ma tu wielkiego przepychu, główną dekoracją są tu liczne herby i flagi, do tego sporo grobowców i sarkofagów, z których najstarsze sięgają nawet XIII wieku. Pochowano tu wielu znanych ludzi. Jednym z najbardziej sławnych jest nagrobek szwedzkiego gubernatora Estonii – Pontusa de la Gardie i jego żony Sofii Gyllenhelm oraz rosyjskiego admirała Adama Johanna von Krusenstern.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie ¹⁾

Spod katedry luterańskiej, przeszliśmy do katedry prawosławnej – soboru Św. Aleksandra Newskiego. Kościół zbudowano pod koniec XIX wieku. Jego charakterystycznych pięciu kopuł ze złoconymi krzyżami nie da się nie zauważyć spacerując po mieście.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie

Pozostał nam już tylko mały spacer po mieście w drodze do hotelu, z którego pojechaliśmy na lotnisko.

Kliknij miniaturkę aby powiększyć zdjęcie ¹⁾

Pożegnaliśmy Estonię i przez Helsinki wróciliśmy do domu. Wyjazd był ciekawy – zwiedziliśmy wiele muzeów i troszkę poznaliśmy obie stolice. Trzeba tam będzie jeszcze wrócić.

Dorota i Jurek

UWAGA: Zdjęcia bez znaku wodnego w katalogach oznaczonych odnośnikiem ¹⁾ są autorstwa Beaty Ciechanowskiej.